Četiri paradigme o ljudskim pravima u islamu

Rezolucija Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope od 22. januara ove godine o nekompatibilnosti Šeriata i Evropske konvencije o ljudskim pravima skrenula je pažnju na tretman ovog pitanja u nauci. Da li su savremena pravna nauka i islamske studije tako jedinstveni u svom stavu kao Parlamentarna skupština Savjeta Evrope?
Odgovor na ovo pitanje pruža vrlo dokumentovan tekst Shannon Dunn, vanredne profesorice religijskih studija sa Gonzaga univerziteta (SAD) pod naslovom “Islamsko pravo i ljudska prava” objavljen u knjizi The Oxford Handbook of Islamic Law (Oxfordski priručnik islamskog prava), Oxford University Press, 2018, str. 819-842. Na ovom mjestu rezimiramo glavne zaključke autorice.

Četiri paradigme

Diskusije o kompatibilnosti Šeriata i ljudskih prava vode se veoma dugo – od druge polovine 20. vijeka. U ovom vremenu oblikovale su se četiri temeljne paradigme: (1) model koji daje prednost sekularnom nad religijskim konceptom ljudskih prava; (2) muslimanski apologetski model koji daje prednost “čisto” islamskom konceptu; (3) marksistička / postkolonijalna kritika ljudskih prava kao zapadnog nametanja moći i (4) muslimanska reformistička paradigma koja naglašava kontinuitet zapadne i islamske tradicije o ljudskim pravima.
Ovo nije konačna klasifikacija, jer ima autora koji se mogu svrstati u više kategorija.
Primjer prve paradigme je Ann Elzabeth Mayer, autorica knjige Islam and Human Rights: Tradition and Politics (Islam i ljudska prava: tradicija i politika), Boulder, Co; Westview Press, 1999. Njena glavna teza je da su muslimanske kodifikacije ljudskih prava utemeljene na objavljenim tekstovima, a zapadne na racionalizmu i individualizmu. Smatra da je zapadna prosvjetiteljska filozofija koherentnija kao osnova ljudskih prava. Ova autorica, također smatra da je ključno pitanje ljudskih prava odnos pojedinca i države, a da muslimanski autori to pitanje ne adresiraju. Oni posmatraju islamsku državu kao utopiju i ne uočavaju da glavna prijetnja ljudskim pravima pojedinca dolazi od države.
Primjer druge paradigme jesu dvije muslimanske kodifikacije ljudskih prava: Univerzalna islamska deklaracija o ljudskim pravima iz 1981. godine i Kairska deklaracija o ljudskim pravima u islamu iz 1990. godine. Prvi dokument je nastao kao rezultat rada nekoliko islamističkih grupa u Velikoj Britaniji, a drugi kao dokument Organizacije islamske konferencije. Ovi dokumenti se zasnivaju na drugačijim osnovama nego zapadne kodifikacije ljudskih prava koje imaju univerzalnu percepciju. Bile su predmet kritike i muslimanskih i nemuslimanskih autora, koji su posebno naglašavali sužavanje proklamovanih prava i nedostatak efikasnog mehanizma njihove zaštite. Kao osnova kritike uzimana je češće slika stvarnog stanja ljudskih prava u muslimanskim zemljama nego njihova teorijska podloga. Zamjereno je, naprimjer, da te kodifikacije ne izražavaju dovoljno značaj vrijednosti pravde (adalet).
Primjer treće paradigme jesu autori marksističke ili druge ideološke orijentacije koji navode da su ljudska prava definisana i primjenljivana od strane onih koji imaju globalnu dominaciju. Takvi su autori Chandra Mohanty i Richard Falk. Ovi autori kritikuju nametnutu dihotomiju zapadne superiornosti i islamske inferiornosti. Zalažu se da se muslimanskim zajednicama dozvoli više slobode da same definišu svoje koncepte ljuskih prava. To može rezultirati usvajanjem pravnog ili moralnog pluralizma.
Konačno. četvrtu paradigmu zastupaju muslimanski reformistički autori. Oni odbacuju ahistorijski pristup prve i druge grupe, te imaju kritički pristup prema državnim programima u muslimanskom svijetu koji za posljedicu imaju kršenja ljudskih prava. Oni nastoje da harmoniziraju koncept univerzalnih prava i islamsku misao. Vrlo često se zalažu za primjenu koncepta opšte koristi (maslaha) pri prijedlozima reformi. Takav je slučaj, naprimjer, sa Mashood Baderin i muslimanskim feministkinjama.

Značaj ovog pitanja

Analiza različitih pristupa pitanju ljudskih prava i islama omogućava nam da otkrijemo relativne prednosti i nedostatke svake paradigme. Ona, također, pokazuje da na kompleksna pitanja nema jednostavnih odgovora. Osim toga, politički značaj ovog pitanja nameće da se u njegovo razmatranje uključi pitanje efikasnosti ponuđenih paradigmi. Naime, koja je to paradigma koja u najvećoj mjeri štiti dignitet i prava čovjeka od sila koje ih ugrožavaju? Zato bi bilo potrebno pomjeriti diskusiju s apstraktnih koncepata na pitanje mehanizama zaštite.
Shannon Dunn je pokazala da su se tokom posljednjih sedam decenija u nauci iskristalisale četiri paradigme u pogledu pitanja ljudskih prava u islamu. Parlamentarna skupština Savjeta Evrope opredijelila se za jednu- onu prvu, koja isključuje religiju kao izvor ideja u ljudskim pravima. Da su poslanici Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope obratili više pažnje na argumentaciju muslimanskih reformističkih autora došli bi do stava koji podržava interkulturno opravdavanje ljudskih prava.