Ko su Kopti?

 

Kopti kao potomci drevnih Egipćana i kao jedni od prvih i najstarijih kršćana su vrlo interesantni za istraživanje. Prikazati pravu sliku Kopta, njivu historiju, religiju, tradiciju i kulturu u jednom članku je apsolutno nemoguće. Obzirom da su u proteklih nekoliko godina, a poglavito nakon urušavanja režima Hosnija Mubaraka bili u žiži svjetske javnosti, želja nam je da čitalačku javnost preporoda ukratko upoznamo sa najvećom kršćanskom zajedenicom na Bliskom istoku a ujedno i najvećom manjinom. Ono što je zanimljivo za Kopte sa svojim kršćanskim religijskim identitetom, je činjenica da u protekle dvije hiljade godina nikada nisu upravljali i vladali već su stalno bili pod tuđom vlašću i kontrolom. Različite političke strukture i sistemi su se smjenjivali, neki su na njih gledali blagonaklono dok su drugi bili skloni njihovom mučenju i proganjanju. Ali su ipak, bez obzira na sve, uspjeli preživjeti kao čvrsta etnička i religijska zajednica koja se ponosi i svojim porijeklom i svojom vjerom. Od dolaska kršćanstva u Egipat polovinom prvog stoljeća n. e. pa sve do zvaničnog priznavanja i proglašavanja kršćanstva ( 313. i 380. ) državnom vjerom, Kopti su bili mučeni i proganjani, crkve su bile rušene i zatvarane. I nakon Kalcedonskog koncila (451), pa sve do dolaska Arapa 641. godine bili su mučeni i proganjani zbog monofizitizma (učenje da Krist ima samo jednu prirodu), od strane Bizanta. Od dolaska Arapa i u naredna četiri stoljeća Kopti su uživali potpunu slobodu, njihova crkva je ostvarila veliki prosperitet i napredak. Od tada pa do dana današnjeg Kopti su iskusili i prošli kroz sve i svašta, od mučenja i proganjanja do potpunih sloboda i jednakosti. Ono što je najkarakterističnije za Kopte pod muslimanskom upravom jeste činjenica što su od samog dolaska Arapa pa sve do 1856. godine bili obavezni plaćati džiziju, porez. Danas su Kopti potpuno integrisani u tijelo egipatske nacije s tim da su njihova prava bila često, manje-više ugrožavana.
Kopti su potomci hamitskih Egipćana, koji nisu ni poslije arapskog ( 641. ), ni poslije turskog ( 1517.) osvajanja Egipta prešli na islam, već su ostali kršćani-monofiziti. Prema tome, Kopt je istodobno i etnička i vjerska oznaka. Kopti su svoj rasni tip, u kojem ima mnogo staroegipatskih elemenata ( široko nisko čelo, crna, nešto kovrčava kosa, ravan oštro rezan nos, velike crne oči ), najčistije sačuvali u sjevernom djelu Gornjeg Egipta (pokrajina Asyut), gdje su živjeli izolirani od muslimana. U Donjem Egiptu već su pomiješani sa Semitima. Osnovne karakteristike Kopta formirale su se prije arapskog dolaska u Egipat.
Za helenističkog razdoblja koje je trajalo od 334. p.n.e. do 31. p.n.e. i za vrijeme rimskog i bizantijskog razdoblja koje je trajalo od 31. p.n.e. do 641. n.e. domorodačko stanovništvo bilo je ugnjetavano, bilo je isključeno iz socijalnog, kulturnog i političkog života tuđinskih gospodara zemlje. Kršćanstvo u Egiptu upravo je prihvatila ta porobljena klasa kao buntovnu manifestaciju protiv rimskog gospodarenja.
Antropološki gledano, Kopti se smatraju jednom od najčistijih rasa na svijetu. Često sebe nazivaju modernim sinovima starih faraona. Veliki broj današnjih Kopta nosi drevna egipatska imena poput Mina, Ahmos, Ramsses za muškarce; Iris, Nefertiti, Nofert za žene. Kopti su dakle domorodačka kršćanska manjina u Egiptu. U etničkom smislu se ne razlikuju od ostalih Egipćana.

FILOLOŠKO-ETIMOLOŠKO ZNAČENJE RIJEČI KOPT

Riječ Kopt je engleska riječ preuzeta iz arapskog jezika, tačnije od arapske riječi Kibt ili Gibt ( arapska riječ Kibt je arabizacija koptske riječi Kubti ili Kuptation ). Pravo filološko-etimološko značenje riječi Kopt vodi porijeklo od grčke riječi Aigyptos koju su opet Grci preuzeli od staroegipatske riječi Hi-Ka-Ptah, što označava jedno od imena Memfisa, prve prijestolnice drevnog Egipta. Riječ Ptah označava i jedno od glavnih drevnih egipatskih božanstava. Arapska upotreba riječi Kibt i grčka upotreba riječi Aigyptos su se odnosile na teritoriju koju je obuhvatao drevni Egipat. Po grčkoj riječi Aigyptos je i nastalo ime države Egipat. Srednjovjekovni pisci prije perioda vladavine Memluka Egiptom, riječ Kopt su koristili kako bi opisali sve stanovnike Egipta, ne samo kršćane već i muslimane. Kada su kršćani u Egiptu masovno počeli prelaziti na islam tada se već riječ Kopt počela odnositi samo na one koji nisu prihvatili islam tj. na kršćane. U dvadesetom stoljeću neki egipatski nacionalisti i intelektualci su počeli koristiti termin Kopt u njegovom starohistorijskom značenju. Primjerice, Markos Pasha Semeika, osnivač koptskog muzeja obratio se grupi egipatskih studenata ovim riječima: „Svi ste vi Kopti, neki od vas su Kopti muslimani, dok su drugi Kopti kršćani, ali svi ste vi opet potomci drevnih Egipćana“.

Današnji stanovnici Egipta, svejedno bili kršćani ili muslimani, u svom svakodnevnom govoru o svojoj državi, upotrebljavaju riječ Misr, što je arapsko ime za Egipat. Riječ Misr se nekoliko puta spominje i u Kur’anu u različitim kontestima. Od arapskog dolaska u Egipat pa sve do danas, termin Kopt se odnosi na egipatske kršćane, kršćane Sudana, Etiopije itd. Naravno ovdje spada i nemali broj koptskih zajednica širom svijeta koje su ostale u čvrstoj vezi sa matičnom zemljom i zajednicom. Matična zemlja svih Kopta je Egipat i u Egiptu ih ima najviše.

ZNA LI SE TAČAN BROJ KOPTA ?

Tačan broj Kopta je još uvijek nepoznanica. Cifre koje iznosi egipatska vlada se uveliko razlikuju od cifara koje iznosi Koptska crkva. Razlike u ciframa su ogromne i oprečne. Često i Koptska crkva u jednoj godini zna više puta iznijeti umnogome različite cifre što joj je poljuljalo kredibilitet u istinitost podataka koje ona iznosi. Koptski izvori tvrde da se broj Kopta kreće od 14 % do 20 % (od 10 do 15 miliona). Egipatska vlada tvrdi da Kopti prdstavljaju 6 % (4 miliona) od ukupne egipatske populacije.
Cilj Koptske crkve, po nekim analitičarima, je da iznošenjem velikih cifara prenaglasi broj Kopta unutar egipatske populacije i da srazmjerno tom broju zahtjeva svoju participaciju u egipatskoj vlasti. Od ukupnog broja Kopta, oko 92 % pripada ortodoksnoj pravoslavnoj crkvi, ostali pripadaju katoličkoj, protestantskoj, armenskoj i drugim kršćanskim denominacijama.

DOLAZAK KRŠĆANSTVA U EGIPAT I ALEKSANDRIJSKA CRKVA

Polovinom prvog stoljeća zakucalo je kršćanstvo na vrata Egipta sa apostolom Markom. Oko godine njegovog dolaska postoje izvjesni nesporazumi mada većina koptskih izvora uzima 61. godinu kao godinu njegovog dolaska. Apostol Marko je kršćanstvo u Egipat donio za vrijeme vladavine rimskog imperatora Nerona. Po koptskim učenjima, i Krist je posjetio Egipat za vrijeme svoga djetinjstva bježeći od rimskog kralja Heroda sa svojom familijom. „Sveta familija“ je za vrijeme svoga boravka u Egiptu (tri i pol godine) prošla kroz mnoge gradove Donjeg i Gornjeg Egipta a egiptaski kršćani su kasnije na tim lokacijama na kojima je boravila „Sveta familija“ sagradili mnogobrojne manastire i crkve. Marko je bio jedan od četvorice evanđelista i jedan od onih koji je napisao najstarije kanonsko jevanđelje. Kršćanstvo se proširilo Egiptom za oko pola stoljeća od Markovog dolaska što po koptskom naučavanju potvrđuju pronađeni zapisi u Bahansi u centralnom Egiptu sa kraja drugog stoljeća. Međutim, kristijanizacija Egipta ipak nije tekla velikom brzinom ali je u četvrtom stoljeću većina egipatake populacije pripadala kršćanskoj religijskoj tradiciji. Dolakom kršćanstva u Egipat, po automatizmu je osnovana i Aleksandrijska crkva koja je ujedno i najstarija u Africi. U relativno kratkom periodu od njegovog dolasaka, Marko je uspio pridobiti veliki broj sljedbenika zbog činjenice što su Egipćani bili duboko religiozni a i zbog određenih sličnosti koje su postojale između staroegipatskih vjerovanja i onoga što je Marko naučavao (staroegipatsko vjertovanje da je Oziris bio i čovjek i Bog, uskrsnuće Ozirisa, trojstvo Ozirisa, Isisa i Horusa). Kopti se ponose činjenicom što je njihova crkva apostolska i što je njen osnivač apostol Marko. On je bio ujedno i prvi koptski patrijarh od ukupno 117 koliko ih je do sada bilo u neprekinutom lancu.

Ovaj posljednji Šenoda III umro je 17. marta a njegov nasljednik još nije izabran. Aleksandrijska crkva je veoma konzervativna i ona je možda najpažljivije čuvala kršćansku vjeru u ranom periodu kršćanstva. Ona je duboko spiritualna i mistična i čvrsto drži do vjerskih principa svetih spisa i do naučavanja crkvenih otaca sa prva tri ekumenska koncila. Prvi koga je Marko pridobio bio je proizvođač cipela u Aleksandriji po imenu Anianus. Kasnije je naslijedio Marka kao patrijarh. Marko je po koptskom učenju umro mučeničkom smrću 68. godine od strane aleksandrijskih pagana. Prvi kršćani u Egiptu su ustvari bili aleksandrijski židovi. Kroz godine koje su slijedile, Koptska crkva je čvrsto stajala i ostala vjerna apostolskoj tradiciji i ortodoksnom vjerovanju uprkos zastrašujućim talasima mučenja od strane rimskih imperatora i bizantijskih vladara. Koptima je najteže bilo za vrijeme Dioklecijana koji je vladao krajem trećeg i početkom 4. stoljeća. On je izdao dekret kojim se zahtijeva demoliranje i uništavanje crkava, spaljivanje svetih knjiga i da se svi kršćani koji nisu bili službenici učine robovima. Ovaj period u koptskoj historiji je poznat kao „Era mučeništva“. Situacija se po Kopte promijenila nabolje poslije 313. godina kada je Konstantin Milanskim ediktom proglasio slobodu vjerovanja a pogotovo nakon 380. godine kada je kršćanstvo postalo oficijelnom religijom. Nakon Milanskog edikta 313. godine, kojim se proklamovala sloboda vjerovanja a i prije toga počela su se pojavljivati i druga učenja koja su bila okarakterisana kao heretička što je između ostalog bio povod sazivanju ekumenskih koncila na kojima su Kopti umnogome bili zastupljeni čak i nekim od njih predsjedavali i na kojima se raspravljalo o trinitarnom kršćanskom učenju, kristologiji i drugim teološkim enigmama.
Prvi od tih koncila održan je u Nikeji 325. godine na kojem je odbačen Arijanizam. Drugi koncil/sabor je održan u Carigradu 381. godine dok je treći održan u Efesu 431. na kojem je odbačeno Nestorijanstvo. Na četvrtom saboru koji je održan u Kalcedonu 451. odbačeno je Eutihijevo učenje o monofizitizmu, a ovaj i kasnije sabore ne priznaju Istočne pravoslavne crkve. Egipatski kršćani su prihvatili ovo Eutihijevo učenje o monofizitizmu što je bio razlog da se proglase hereticima. Oni koji su prihvatili odluke Kalcedonskog koncila nazivaju se Melkiti ili Rojalisti dok se oni koji su prihvatili Eutihijevo učenje o monofizitizmu nazivaju Yakobiti. E ovi Jakobiti/monofiziti su kasnije bili proganjani od svojih sunarodnjaka Melkita koji su bili odani bizantskoj vlasti, tako da su kopti Yakobiti koji su prihvatili Eutihijevo učenje o monofizitizmu dočekali 641. godine Arape kao osloboditelje. Kalcedonski koncil je uzrokovao veliki raskol u kršćanskom svijetu tako da je monofizitizam bio dva stoljeća simbol nacionalnog i religijskog otpora bizantijskoj političkoj i religijskoj snazi.
Cijeli tekst: Preporod, 15. april 2013